Βασιλική: τύπος χριστιανικού ναού Θέματα: Διοικητικές περιφέρειες Μελένικο: Βυζαντινή πόλη του 6ου αιώνα μ.Χ. Απέχει 15 χλμ. από τον Προμαχώνα. Το 1913 παραχωρήθηκε στη γειτονική Βουλγαρία. Μολυβδόβουλλο: Μολύβδινη βούλα που σφράγιζε την αλληλογραφία αξιωματούχων και ιδιωτών. Αχειροποίητη: Δεν κατασκευάστηκε από χέρι ανθρώπου αλλά από Θεία δύναμη. Μεσοβυζαντινή περίοδος: Η περίοδος από το 610 μ.Χ.-1204 μ.Χ.

Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας στην Κων/πολη και τον εκχριστιανισμό του Ανατολικού Ρωμαϊκού κράτους, ο Χριστιανισμός καθιερώθηκε ως επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας.
Τα ερείπια από τέσσερις βασιλικές της Αμφίπολης με διακοσμημένο δάπεδο καθώς και τα απομεινάρια ενός περίκεντρου ναού του 6ου αιώνα μ.Χ. μαρτυρούν την ακμή της πόλης κατά τη διάρκεια των πρώτων βυζαντινών χρόνων.
Η Σίρρα, με το νέο όνομα Σέρραι, εμφανίστηκε τον 5ο αιώνα μ.Χ. ως έδρα επισκόπου εξαρτημένη από τη Μητρόπολη Θεσσαλονίκης. Μαζί με τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, την Έδεσσα, τους Φιλίππους και τη Χριστούπολη (Καβάλα) άρχισε να παίζει σημαντικό ρόλο στα χρόνια της μεσοβυζαντινής περιόδου. Τον 6ο αιώνα ήταν μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της 7ης επαρχίας του Βυζαντινού κράτους. Τότε θεμελιώθηκε ο ναός των Αγίων Θεοδώρων, γνωστός ως παλιά Μητρόπολη, μεγάλη ορθογώνια τρίκλιτη βασιλική ελληνιστικού τύπου με πολλά παράθυρα, κολόνες και ξύλινη δίρριχτη στέγη.
Τον 7ο αιώνα η περιοχή των Σερρών, όπως και ολόκληρη η Μακεδονία, η Θράκη αλλά και η νότια Ελλάδα, υπέφερε από τις επιδρομές των Αβάρων και των Σλάβων. Οι επιδρομείς, οι σεισμοί και οι επιδημίες κατέστρεψαν το εμπόριο και διασκόρπισαν τους κατοίκους της Αμφίπολης. Στη θέση της κάποτε ακμαίας πόλης δημιουργήθηκε στα κατοπινά βυζαντινά χρόνια ένας οικισμός που ονομαζόταν Μαρμάριο. Από τον 8ο αιώνα ο ρόλος των Σερρών άρχισε να γίνεται πρωταγωνιστικός. Από τους πρώτους αιώνες της Βυζαντινής εποχής η πόλη προσέλκυσε το ζωηρό ενδιαφέρον των αυτοκρατόρων. Οχυρώθηκε με ισχυρά και ψηλά τείχη και έγινε ακραίο φυλάκιο της ελευθερίας των Βυζαντινών.
Τον 9ο αιώνα η βυζαντινή αυτοκρατορία χωρίστηκε σε θέματα. Η περιοχή ανατολικά του ποταμού Στρυμόνα μέχρι τον ποταμό Νέστο αποτέλεσε το θέμα του Στρυμόνα με πρωτεύουσα τις Σέρρες που προβιβάστηκαν αυτή την εποχή σε έδρα αρχιεπισκοπής. Ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Α' υπό την απειλή των Βουλγάρων το 803 μ.Χ. ανακαίνισε, περιτείχισε την πόλη και την αποίκισε με στρατιωτικό πληθυσμό όπως και το Μελένικο. Έτσι οι δυο πόλεις μαζί με το βυζαντινό κάστρο του Σιδηροκάστρου, έγιναν ο προμαχώνας της αυτοκρατορίας από τις βαρβαρικές επιθέσεις.
Μετά τον 9^ο-10^ο αιώνα, δηλαδή μετά το τέλος της Εικονομαχίας, δημιουργήθηκαν νέες επισκοπές-κάστρα σε θέσεις στρατηγικής σημασίας που είχαν θρησκευτικό και στρατιωτικό χαρακτήρα. Τέτοιες ήταν η επισκοπή των Εζεβών (Δάφνη) κοντά στο όρος Κερδύλλια και η επισκοπή των Ζιχνών.